Το αναπόφευκτο τέλος της «ατομικής ευθύνης».
Η ΑΦΟΡΜΗ ΓΙΑ ΑΥΤΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ – ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ, ΕΚΘΕΣΗ
Διάβασα το θέμα της έκθεσης των πανελληνίων εξετάσεων, στο οποίο γίνεται λόγος για ευθύνη των επιστημόνων όσον αφορά τις νέες τους ανακαλύψεις. Ενδεικτικά, στο κείμενο αναφέρονται τα εξής:
«Μέσα σε κλίμα ευθύνης ζει, μεγαλώνει και εργάζεται ο σύγχρονος επιστήμονας. Ο επιστήμονας βαρύνεται με πολύμορφη ευθύνη για τη γνώση που κατά κάποιον τρόπο παράγει και οφείλει να προβλέπει οποιοδήποτε πιθανό κίνδυνο που θα μπορούσε να προέλθει από τη χρήση της – ή την κατάχρησή της – στο μέλλον για τον άνθρωπο και για την οικουμένη. Πρέπει να αποφασίζει με άγρυπνη συνείδηση και υπευθυνότητα εάν τα αποτελέσματα των ερευνών του πρέπει τελικά να εφαρμοσθούν. Κάθε επιστημονικό επίτευγμα πρέπει να εξετάζεται όχι μόνο ως γνωστική ή υλική κατάκτηση, αλλά και για το αν θα αποβεί ευεργετικό ή επιζήμιο, ή και καταστρεπτικό, για την ύπαρξη του ανθρώπου. Τον έλεγχο αυτό κανένας άλλος δεν μπορεί ή δεν επιτρέπεται να επιβάλλει στη συνειδητή ελευθερία του επιστήμονα, παρά μόνον η συναίσθηση της ανθρώπινης και γενικά της κοινωνικής του ευθύνης.»
Διαβάζοντας τις παραπάνω γραμμές, ήρθε στο μυαλό μου το αφήγημα της «ατομικής ευθύνης» και το πόσο παρωχημένο μου μοιάζει στις μέρες μας.
Με αφορμή το θέμα αυτό, παρακάτω θα αναλύσουμε κατά πόσο ευσταθεί σήμερα αυτό το αφήγημα, αν αναλογιστούμε τις επιστημονικές ανακαλύψεις των τελευταίων ετών περί ανθρώπινης συμπεριφοράς. Είναι άραγε η «ατομική ευθύνη» ο πιο κατάλληλος οδηγός για ένα μέλλον ανθρώπινης ευημερίας; Χρειάζεται να δίνουμε ολοένα και περισσότερες ευθύνες στον άνθρωπο ή να τις αφαιρούμε από πάνω του;
Η ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΗΣ «ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ»
Ας εξετάσουμε, αρχικά, το αφήγημα της «ατομικής ευθύνης».
Είναι αλήθεια πως η επιβίωση της κοινωνίας μας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην επινόηση της «ατομικής ευθύνης», για την επιδίωξη «αποδεκτής» ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το μυαλό μας «βομβαρδίζεται» καθημερινά από τους γύρω μας – οικογένεια, σχολείο, μέσα ενημέρωσης, εργασία, εξουσία – για το ότι χρειάζεται να είμαστε «υπεύθυνοι για τις πράξεις μας», να «αναλαμβάνουμε τις ευθύνες μας», να πηγαίνουμε να ψηφίσουμε, να τηρούμε τους νόμους, να είμαστε ηθικοί κλπ.
Αυτό, έχει λειτουργήσει ως κάποιο βαθμό και επιτρέπει την ανθρώπινη συνύπαρξη σε μεγάλη κλίμακα. Προϋπόθεση για να μπορούμε να ζούμε μεταξύ μας, είναι το να έχουμε κοινωνίες με συνοχή και σεβασμό στον διπλανό μας. Άρα, η κάθε μονάδα, ο καθένας από εμάς, χρειάζεται να είναι «φορτωμένος» με το αίσθημα της ευθύνης των πράξεών του, ώστε να λειτουργεί το όλο σύστημα.
Όλο αυτό μοιάζει φυσιολογικό για τα πρώτα, βρεφικά βήματα ενός πολιτισμού.
Είναι όμως ικανό να μας πάει παραπέρα;
ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
Εκτός του ότι πολλοί άνθρωποι γύρω μας υποφέρουν από το ψυχολογικό βάρος όλων των «πρέπει» που φέρει η ύπαρξη της «ατομικής ευθύνης», λόγω των διαφορετικών εμπειριών και του ξεχωριστού βιολογικού υλικού μας, δε μπορούμε όλοι και πάντοτε να είμαστε συνεπείς σε αυτές τις ευθύνες, με αποτέλεσμα να κάνουμε «λάθη», που βλάπτουν τους γύρω μας, αλλά κι εμάς τους ίδιους. Μάλιστα, η κοινωνία, με τη χρήση των νόμων και όχι μόνο, μας τιμωρεί όταν δεν μπορούμε να ανταπεξέλθουμε σε αυτό το βάρος, παρόλο που γνωρίζουμε από τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, πως είμαστε επί τον πλείστον έρμαια του βιολογικού μας υλικού και των εμπειριών/ερεθισμάτων που λαμβάνουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Δεν έχουμε πραγματικά την επιλογή να φερθούμε διαφορετικά από αυτό που λέμε ή κάνουμε, καθώς ο εγκέφαλός μας λαμβάνει αποφάσεις πολύ πριν τις «λάβουμε» εμείς.
Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπ’όψιν τα παραπάνω, είναι εύλογο να αναρωτιόμαστε αν υπάρχει πραγματικά «ελευθερία βούλησης» και κατ’επέκταση «ατομική ευθύνη». Mάλλον όχι. Γι’αυτό, εξάλλου, τη χαρακτηρίζω «αφήγημα», γιατί δεν είναι παρά μια ανθρώπινη επινόηση, μια ακόμα ιστορία σαν αυτές που λατρεύουμε να σκαρφιζόμαστε ως είδος.
Σχετικοί σύνδεσμοι:
Ο Sam Harris για την «ελευθερία βούλησης» – Βίντεο 1
https://www.youtube.com/watch?v=pCofmZlC72g
Ο Sam Harris για την «ελευθερία βούλησης» – Βίντεο 2
https://www.youtube.com/watch?v=aAnlBW5INYg
Armoured Skeptik – Do we have free will?
https://www.youtube.com/watch?v=KbsWvThhBTE
Ο Jacque Fresco για την «ελευθερία βούλησης»
https://www.youtube.com/watch?v=OFUVtB6kKy4
Ο Γιώργος Παξινός για την «ελευθερία βούλησης» (29 λεπτό μέχρι 35 περίπου)
https://www.youtube.com/watch?v=1XPaSYXHGlw
Brain makes decisions before you even know it
http://www.nature.com/news/2008/080411/full/news.2008.751.html
ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Μια κοινωνία που για να μπορεί να λειτουργεί σωστά στηρίζεται κυρίως στην ανθρώπινη «ατομική ευθύνη» και στις αποφάσεις που εμείς λαμβάνουμε, δε μπορεί να πάει αρκετά «μακριά», γιατί όσο κι αν έχουμε «αυτοαποθεωθεί», λέγοντας πως είμαστε υπέροχα πλάσματα, με τρομερά πολύπλοκους εγκεφάλους, εξαιρετικά υψηλή νοημοσύνη, πράγματα που φυσικά ισχύουν σε έναν βαθμό, σε σύγκριση με τις μηχανές έχουμε πολύ περιορισμένες αισθήσεις και νοημοσύνη.
Σχετικό βίντεο:
Όποτε ακούω να κατηγορούνται άνθρωποι για τη συμπεριφορά τους και το ότι η λύση είναι το να γίνουμε περισσότερο «ηθικοί», να αποκτήσουμε περισσότερη «παιδεία», ώστε να έχουμε ακόμα την «ατομική ευθύνη» για ό,τι κάνουμε, δε μπορώ παρά να σκεφτώ πως, ως τρόπος σκέψης, μού φαίνεται εντελώς απαρχαιωμένος. Όχι πως δε χρειάζονται όλα τα παραπάνω, όμως, όσο αφήνουμε επάνω μας το βάρος των ευθυνών, θα προκύπτουν συνεχώς προβλήματα, γιατί, πολύ απλά, είμαστε όντα γεμάτα ατέλειες και οι συμπεριφορές μας πολλές φορές βγαίνουν εκτός ελέγχου.
Παρασυρόμαστε από τα συναισθήματά μας, λειτουργούμε εν βρασμώ, παίρνουμε αποφάσεις με το θυμικό μας και όχι βάσει αδιαμφισβήτητων στοιχείων και επιστημονικών δεδομένων, έχουμε πάθη, αδυναμίες, πάντα ανάλογα του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζούμε. Μάλιστα, έχουμε «εφεύρει» και τη γνωστή φράση, που ως από μηχανής Θεός, μας.. εξιλεώνει, κάθε φορά που κάνουμε λάθος: «δεν πειράζει, τα λάθη είναι ανθρώπινα». Όντως, είναι και δικαιολογούμαστε αν τα κάνουμε! Γιατί όμως επιμένουμε να τα ενσωματώνουμε στην οργάνωση της κοινωνίας μας;
ΟΙ ΕΥΘΥΝΕΣ ΦΕΥΓΟΥΝ ΣΤΑΔΙΑΚΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
Παρατηρώντας την ανθρώπινη εξέλιξη, βλέπουμε διαρκώς μια μετακύλιση των ευθυνών στις μηχανές, δείγμα που είναι αρκετά ελπιδοφόρο. Ήδη, αρκετές αποφάσεις για τη ζωή μας λαμβάνονται από τις μηχανές. Φανάρια, όργανα μέτρησης, αυτοκίνητα, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ιστοσελίδες, εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα. Η ίδια η επιστήμη και η τεχνολογία, παρακάμπτουν σε πολλούς τομείς την «ατομική ευθύνη» των ανθρώπων.
Για παράδειγμα, αν κάποιος πριν από την ανακάλυψη των αριθμομηχανών έκανε δουλειά, στην οποία χρειάζονταν πολλοί και πολύπλοκοι μαθηματικοί υπολογισμοί, θα είχε «ατομική ευθύνη» εάν υπολόγιζε κάτι λάθος. Με τη βοήθεια των μηχανών όμως, μεγάλο μέρος αυτής της ευθύνης φεύγει από πάνω του.
Το ίδιο θα συμβεί και με τα αυτοοδηγούμενα αμάξια σε μερικά χρόνια. Η «ατομική ευθύνη» των οδηγών που κοιμούνται στο τιμόνι, που παραβιάζουν STOP, που παρκάροντας, χτύπησαν το πίσω αμάξι, εξαλείφεται, καθώς όλα αυτά πλέον θα τα αναλάβουν οι μηχανές, με (σχεδόν απόλυτα) αλάνθαστο τρόπο, μιας και οι μηχανές δεν είναι αφηρημένες, δε νυστάζουν και κάνουν υπολογισμούς με ακρίβεια.
ΟΙ ΕΥΘΥΝΕΣ ΚΙ ΟΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΜΗΧΑΝΕΣ – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
Σκεφτείτε, λοιπόν, βάσει όλων των παραπάνω, εάν το στήσιμο μιας ολόκληρης κοινωνίας πάνω στην «ατομική ευθύνη» ενός ανθρώπινου πλάσματος, με τόσες αδυναμίες, είναι η πιο κατάλληλη επιλογή. Τα αποτελέσματα τα βλέπουμε γύρω μας, είμαστε μεν ικανοί για το καλύτερο, αλλά και για το χειρότερο, απέχοντας αρκετά από το να μπορέσουμε να αποκαλέσουμε τους εαυτούς μας «πολιτισμένο είδος».
Τα αμέσως επόμενα χρόνια, αναμένεται πραγματική επανάσταση στην τεχνητή νοημοσύνη και, αργά ή γρήγορα, δε θα υπάρχει κανένας τομέας όπου οι άνθρωποι θα τα καταφέρνουν καλύτερα από τις μηχανές. Οπότε οι ευκαιρίες να εξελιχθούμε γρήγορα, θα μας χτυπήσουν την πόρτα. Παράλληλα, όμως, χρειάζεται να σκεφτούμε αν χρειαζόμαστε ανθρώπους να παίρνουν αποφάσεις για εμάς (βλέπε πολιτικοί). Χρειάζεται να σκεφτούμε πώς θα αλλάξουμε όλους τους απαρχαιωμένους θεσμούς που μας υποδουλώνουν, οι οποίοι, έτσι κι αλλιώς, θα συνθλιβούν αναπόφευκτα από τη ραγδαία άνοδο των μηχανών και της τεχνολογίας.
Βάσει αυτών των ανακαλύψεων, τα αμέσως επόμενα χρόνια θα υπάρξουν, ελπίζω, εξελίξεις και στο δικαστικό σύστημα.
Σχετικό βίντεο:
Ένα μέλλον στο οποίο δε θα έχουν κυρίαρχο ρόλο οι μηχανές στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, φαντάζει απλώς παρανοϊκό. Πώς γίνεται να μη χρησιμοποιήσουμε τη δύναμή τους, όταν τη διαθέτουμε; Είναι σαν να θέλεις να πάρεις τηλέφωνο να ειδοποιήσεις κάποιον για κάτι επείγον, να έχεις κινητό στην τσέπη σου, αλλά εσύ να επιλέγεις να πάρεις το λεωφορείο, για να τον συναντήσεις face to face και να του το πεις. Αδιανόητο.
Όσο, λοιπόν, πιο πολιτισμένη γίνεται η κοινωνία μας, τόσο περισσότερο αναμένεται να αφαιρούνται οι ευθύνες από πάνω μας και να μεταβιβάζονται σε κάτι ανώτερο (με πολλούς τρόπους) από εμάς, που δεν έχει άλλη επιλογή, παρά να πάρει την πιο σωστή απόφαση, βάσει πάντα των τελευταίων επιστημονικών ανακαλύψεων. Έτσι, οι ευθύνες εξαφανίζονται, το blame game εξαφανίζεται. Το μόνο που παραμένει είναι η εξέλιξη και η πρόοδος.
