Η Πολυπλοκότητα του Πολιτισμού: Παγιδευμένοι στο Δίκτυο του Ανθρώπινου Επιτεύγματος.
Ο κόσμος μας είναι, πράγματι, τρομακτικά πολύπλοκος. Ακόμα και τα πιο απλά ζητήματα, όπως το πώς φτάνει το φαγητό στο πιάτο μας ή πώς λειτουργεί το εκπαιδευτικό σύστημα, έχουν παραμέτρους που αν δεν είσαι εξειδικευμένος είναι σχεδόν αδύνατο να κατανοήσεις πλήρως. Το ίδιο συμβαίνει με την καλλιέργεια, την ιατρική, το περιβάλλον, την οικονομία, την κοινωνία κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας είναι πλέον ένα αχανές δίκτυο αλληλοεξαρτώμενων στοιχείων.
Η πολυπλοκότητα αυτή μπορεί να συγκριθεί με ένα παιχνίδι στρατηγικής. Όσοι έχετε παίξει τέτοια παιχνίδια, γνωρίζετε πως στην αρχή όλα είναι απλά: ένα μικρό χωριό, λίγοι εργάτες, λίγα υλικά. Όμως, μετά από λίγες ώρες παιχνιδιού, η οθόνη έχει γεμίσει με κτίρια, ανθρώπους, πόρους και συνδέσεις μεταξύ τους, και χρειάζεται χρόνος για να καταλάβεις τι συμβαίνει. Φανταστείτε τώρα ότι το “παιχνίδι” του ανθρώπινου πολιτισμού τρέχει για 200.000 χρόνια! Τα πράγματα γίνονται εκθετικά πιο σύνθετα.
Ιδιαίτερα τα τελευταία 200 χρόνια, οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις έχουν πυροδοτήσει μια τρομερή αύξηση της πολυπλοκότητας. Ό,τι συμβαίνει σε ένα σημείο του πλανήτη μπορεί να έχει παγκόσμιες επιπτώσεις μέσα σε ώρες ή μέρες, καθώς οι αποστάσεις έχουν ουσιαστικά καταργηθεί και οι κοινωνικές και οικονομικές αλληλεπιδράσεις λειτουργούν σε πραγματικό χρόνο. Σκεφτείτε την οικονομία: στηρίζεται περισσότερο από ποτέ στην ψυχολογία των ανθρώπων, και ένα απρόβλεπτο γεγονός μπορεί να πυροδοτήσει ντόμινο εξελίξεων.
Αυτή η πολυπλοκότητα, όμως, φέρνει μαζί της κι ένα βασικό πρόβλημα: δεν μπορούμε πλέον να έχουμε απλές λύσεις. Ο καπιταλισμός, για παράδειγμα, είναι ένα σύστημα με πολλές εμφανείς αδυναμίες. Ακόμα και οι υποστηρικτές του αναγνωρίζουν τα προβλήματά του, αλλά το να τον αντικαταστήσουμε με κάτι καλύτερο φαίνεται σχεδόν αδύνατο. Γιατί; Επειδή το σύστημα είναι τόσο βαθιά ριζωμένο και διαπλέκεται με χιλιάδες άλλες πτυχές της ζωής μας. Η έρευνα για νέα φάρμακα, ο τρόπος που γίνονται οι πόλεμοι, οι πολιτικές αποφάσεις. Όλα είναι συνδεδεμένα με ένα τεράστιο και περίπλοκο δίκτυο συμφερόντων, θεσμών και ιστορικών προκαταλήψεων.
Τελικά, αναρωτιέμαι αν μπορούμε ποτέ να λύσουμε τα μεγάλα ανθρώπινα προβλήματα άμεσα και αποτελεσματικά. Ίσως, αν δεν αλλάξουμε δραστικά κατεύθυνση, να εξαφανιστούμε ως είδος ή να οπισθοχωρήσουμε πολιτισμικά. Υπάρχουν εκείνοι που ονειρεύονται την αναγέννηση του ανθρώπινου πολιτισμού σε έναν νέο πλανήτη, όπως τον Άρη. Όμως, ακόμα και αν καταφέρναμε να χτίσουμε πολιτισμό εκεί, το αν θα μπορέσουμε να ξεφύγουμε από τα βαρίδια του γήινου παρελθόντος είναι αμφίβολο. Η ιστορία μας δείχνει ότι, όσο τα διαστημικά προγράμματα χρηματοδοτούνται από εταιρείες με χρηματικά συμφέροντα, οι εξελίξεις δεν θα στοχεύουν στη βελτίωση της ζωής για όλους, αλλά στην ενίσχυση της δύναμης των λίγων.
Η λύση ίσως βρίσκεται στο να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο. Δεν είναι απλά θέμα νέων πολιτικών ή καλύτερων τεχνολογιών. Χρειάζεται να επανασχεδιάσουμε από την αρχή τα θεμέλια της κοινωνίας μας, με βάση την επιστήμη και τη δικαιοσύνη για όλους. Ένα νέο παγκόσμιο σχέδιο, ένα είδος νέου “σχεδίου Μανχάταν”, που θα φέρει μαζί τους καλύτερους επιστήμονες και θα σχεδιάσει έναν κόσμο όπου οι πόροι θα μοιράζονται δίκαια και χωρίς οικονομικές ανταλλαγές.
Η πολυπλοκότητα του κόσμου δεν πρέπει να μας παραλύει, αλλά να μας κινητοποιεί προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενός πιο δίκαιου, διαφανούς και συμμετοχικού πλανήτη. Μπορούμε να το κάνουμε, αλλά μόνο αν σταματήσουμε να βλέπουμε τη ζωή μέσα από το πρίσμα της ιδιοκτησίας, του κέρδους και της εξουσίας.
