Ο κόσμος μετά τον άνθρωπο

Συζήτηση για το τέλος της εργασίας, την ατομικότητα και το ανθρώπινο είδος, με τον ιστορικό Yuval Harari.

(Η κάτωθι συζήτηση έχει υποστεί επεξεργασία για λόγους συνοπτικότητας)

Λιμός, επιδημία και πόλεμος. Αυτές είναι οι τρεις πληγές της ανθρώπινης ιστορίας. Σήμερα, όμως, οι άνθρωποι στις περισσότερες χώρες είναι πιθανότερο να πεθάνουν από το υπερβολικό φαγητό, παρά από την έλλειψή του. Είναι πιθανότερο να πεθάνουν από γηρατειά, παρά από επιδημία και είναι πιο πιθανό να αυτοκτονήσουν, παρά να πεθάνουν στον πόλεμο.

Συνεπώς, με τον λιμό, την επιδημία και τον πόλεμο να βρίσκονται στο λυκόφως τους – τουλάχιστον για την ώρα – η ανθρωπότητα θα στρέψει την προσοχή της στο να πετύχει την αθανασία και τη μόνιμη ευτυχία, σύμφωνα με το νέο βιβλίο του Yuval Harari “Homo Deus”. Με άλλα λόγια, (θα στοχεύσουμε) στο να μετατρέψουμε τους εαυτούς μας σε θεούς.

Το προηγούμενο έργο του Harari, “Sapiens”, αφορούσε μια περιπέτεια του ανθρώπινου είδους. Το νέο του βιβλίο είναι μία περιπέτεια που σου ανοίγει ορίζοντες, αναμιγνύοντας τη φιλοσοφία, την ιστορία, την ψυχολογία και τον φουτουρισμό. Μιλήσαμε πρόσφατα για τις πιο τολμηρές προβλέψεις του Harari.

Derek Thompson: Στο “Homo Deus”, προβλέπεις το τέλος της εργασίας, το τέλος του φιλελεύθερου ατομισμού και το τέλος της ανθρωπότητας. Ας τα πάρουμε ένα ένα.

Πρώτον, εργασία. Εξετάζεις με έναν έξυπνο και τρομακτικό τρόπο τις πολιτικές συνέπειες της μαζικής αυτοματοποίησης. Στο τέλος του 19ου αιώνα, η Γαλλία , η Γερμανία και η Ιαπωνία προσέφεραν δωρεάν υγειονομική περίθαλψη στους πολίτες τους. Ο σκοπός τους δεν ήταν αποκλειστικά να κάνουν τους ανθρώπους ευτυχισμένους, αλλά να δυναμώσουν τον στρατό τους και τη βιομηχανική δυναμική. Με άλλα λόγια, η πρόνοια ήταν απαραίτητη επειδή οι άνθρωποι ήταν αναγκαίοι. Αλλά ιδού η τρομακτική ερώτηση: Τι θα απογίνει η πρόνοια σε ένα μέλλον όπου η κυβέρνηση δε χρειάζεται πλέον τους ανθρώπους;

Yuval Harari: Είναι ένα πολύ τρομακτικό σενάριο. Δεν είναι επιστημονική φαντασία. Συμβαίνει ήδη.

Ο λόγος που δημιουργήθηκαν όλα αυτά τα μαζικά συστήματα κοινωνικής υπηρεσίας, ήταν για να υποστηριχθούν ισχυροί στρατοί και ισχυρές οικονομίες. Ήδη, οι πιο προηγμένοι στρατοί δε χρειάζονται τόσους πολλούς ανθρώπους. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στην πολιτική οικονομία. Το πρόβλημα είναι το κίνητρο: Τι θα συμβεί εάν η κυβέρνηση χάσει το κίνητρο να βοηθά τις μάζες;

Στη Σκανδιναβία η παράδοση του κράτους – πρόνοιας είναι τόσο παγιωμένη, που ίσως να συνεχίσουν να παρέχουν πρόνοια ακόμη και στα κομμάτια του πληθυσμού που δεν είναι τόσο χρήσιμα. Αλλά τι γίνεται με τη Νιγηρία, τη Νότια Αφρική και την Κίνα; Έχουν ωθηθεί στο να παρέχουν υπηρεσίες, κυρίως με στόχο την ελπίδα της προαγωγής της ανάπτυξης, το οποίο, όμως, προϋποθέτει να υπάρχει μία μεγάλη βάση πολιτών που να είναι υγιείς και έξυπνοι. Αφαίρεσέ το αυτό και ενδεχομένως να έχεις χώρες με μία ελίτ που δεν ενδιαφέρεται για τον πληθυσμό.

Thompson: Αυτό το τελευταίο σημείο είναι ενδιαφέρον, μιας και στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ φαίνεται να ισχύει το αντίθετο: Ο πληθυσμός δεν ενδιαφέρεται, ούτε νομίζει ότι χρειάζεται την ελίτ. Αυτό είναι ένα μέρος του πώς καταλήξαμε να έχουμε τον Trump και το Brexit. Tώρα βλέπουμε αυτές τις ακροδεξιές σπασμωδικές κινήσεις ενάντια του κατεστημένου, να σαρώνουν όλη την Ευρώπη. Γιατί συμβαίνει, όμως, αυτό τώρα;

Harari: Αυτή είναι η μεγάλη ερώτηση. Δεν το πρόβλεψα να συμβαίνει. Δεν είναι η ειδικότητά μου να παρατηρώ την πολιτική κατάσταση στις Ηνωμένες Πολιτείες ή στην Ευρώπη. Όμως, αν κοιτάξεις την αντικειμενική κατάσταση στην υγεία κτλ. οι περισσότεροι άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Δυτική Ευρώπη έχουν καλύτερες συνθήκες από παλαιότερα. Ωστόσο, αισθάνονται σαν να παραγκωνίζονται και να χάνουν δύναμη. Φοβούνται πως τα παιδιά τους θα έχουν χειρότερη ζωή από αυτήν που έχουν σήμερα οι ίδιοι. Νομίζω, πως αυτοί οι φόβοι τους δικαιολογούνται. Δε νομίζω όμως πως το αντίδοτο θα λειτουργήσει. Ο Trump δε θα βοηθήσει τους ψηφοφόρους της Αλαμπάμα να επανακτήσουν τη δύναμη τους.

Thompson: Οι Αμερικανοί ίσως να είναι πιο πλούσιοι και καλύτερα μορφωμένοι από όσο ήταν πριν από μία γενιά, με καλύτερη περίθαλψη και ανώτερες επιλογές ψυχαγωγίας. Όμως, το γεγονός της εξέλιξής τους δε φαίνεται να παίζει ρόλο. Η ιστορία είναι αυτή που έχει σημασία και το σύνθημα του νικητή Trump ήταν ότι οι πόλεις της Αμερικής καταρρέουν κι “εγώ μόνος μου μπορώ αυτό να το διορθώσω.”

Harari: Οι λευκοί Αμερικανοί χωρίς πτυχίο κολεγίου είναι μία παρακμάζουσα τάξη μέσα σε μία παρακμάζουσα δύναμη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες χάνουν δύναμη σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο και μέσα στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι ψηφοφόροι του Trump χάνουν την κοινωνική τους θέση. Αν και βιώνουν καλύτερες συνθήκες, ο αφηγηματικός εαυτός, που είναι κυρίαρχος στους περισσότερους ανθρώπους, μιλάει για μία ιστορία παρακμής η οποία λέει ότι το μέλλον θα είναι χειρότερο από το παρόν. Και η ευτυχία των περισσότερων ανθρώπων εξαρτάται από τις προσδοκίες τους και όχι τις συνθήκες που ζουν.

Thompson: Ας πούμε πως το μέλλον για τους περισσότερους ανθρώπους περιλαμβάνει ένα παγκόσμιο βασικό εισόδημα, υπέροχα ψυχεδελικά φάρμακα και βιντεοπαιχνίδια εικονικής πραγματικότητας. Οι άνθρωποι δε λιμοκτονούν. Δεν είναι δυστυχισμένοι. Όμως, επίσης, σταμάτησαν να αγωνίζονται. Θυσιάζουν τις αρετές του Walt Disney:  “Προκάλεσε τον εαυτό σου!”  “Zήσε μία περιπέτεια!” , για να ζουν μονίμως μέσα σε μια ψυχαγωγία τύπου Disney. Είναι αυτό ουτοπία ή δυστοπία;

Ηarari: Oι περισσότεροι φιλόσοφοι θα πουν πως αυτό που υποθέτεις στο σενάριό σου είναι μία δυστοπία, ένας κόσμος πολύ χειρότερος.

Ωστόσο, θα μπορούσες να διαφωνήσεις, λέγοντας πως οι άνθρωποι ήδη ξοδεύουν τον μεγαλύτερο χρόνο της ζωής τους σε εικονικά παιχνίδια. Οι περισσότερες θρησκείες είναι εικονικά παιχνίδια υπέρ- επιβεβλημένα στην πραγματικότητα της ζωής. “Κάνε αυτό και θα υπάρξει τιμωρία”. “Κάνε εκείνο και θα πάρεις έξτρα πόντους”. Δεν υπάρχει τίποτα στην πραγματικότητα που να ανταποκρίνεται σε αυτούς τους κανόνες. Όμως, έχεις εκατομμύρια ανθρώπους να παίζουν αυτά τα εικονικά παιχνίδια πραγματικότητας. Οπότε, ποια είναι η διαφορά μεταξύ μιας θρησκείας κι ενός παιχνιδιού εικονικής πραγματικότητας;

Πρόσφατα πήγα με τον ανιψιό μου να κυνηγήσουμε Pokemon. Περπατούσαμε στον δρόμο κι ένα τσούρμο παιδιών μας πλησίασε. Κυνηγούσαν κι αυτά Pokemon. Ο ανιψιός μου και αυτά τα παιδιά καβγάδισαν κάπως, επειδή προσπαθούσαν να πιάσουν τα ίδια αόρατα πλάσματα. Μου φάνηκε παράξενο. Αλλά αυτά τα Pokemon ήταν πολύ πραγματικά για τα παιδιά.

Και μετά μου ήρθε η ιδέα στο μυαλό: Αυτό είναι ακριβώς ίδιο με τη διαμάχη Ισραηλινών – Παλαιστίνιων. Έχεις δύο αντιπάλους που μάχονται για κάτι που εγώ δεν μπορώ να δω. Κοιτάζω τις πέτρες των κτηρίων στην Ιερουσαλήμ και το μόνο που βλέπω είναι πέτρες. Αλλά οι Χριστιανοί, οι Εβραίοι και οι Μουσουλμάνοι, που κοιτάζουν τις ίδιες πέτρες, βλέπουν μία ιερή πόλη. Είναι η φαντασία τους, αλλά είναι πρόθυμοι να σκοτώσουν για αυτήν. Και αυτό είναι επίσης μία εικονική πραγματικότητα. Το σενάριό σου, φέρνει στην επιφάνεια μία βαθιά φιλοσοφική ερώτηση: Ποιο είναι το νόημα της ζωής; Για την ιστορία, οι φιλόσοφοι ερεύνησαν ερωτήματα που ήταν ενδιαφέροντα μόνο στο μισό ποσοστό της ανθρωπότητας.

Thompson: Σωστά. Το “Ποιος είναι ο ιδανικός τρόπος για να ψάξει κανείς την ευτυχία;” δεν είναι χρήσιμο ερώτημα, όταν ολόκληρη η ύπαιθρος πεθαίνει από μία επιδημία.

Harari: Ναι, αλλά με το που ελευθερώνεσαι από τις έγνοιες του λιμού και της επιδημίας, αυτή γίνεται μία πολύ πιο χειροπιαστή ερώτηση: Ποιο είναι το νόημα της ζωής; Εάν σχεδιάσεις ένα αυτοκίνητο με αυτόματο πιλότο, πρέπει να σχεδιάσεις ηθικούς αλγόριθμους στην περίπτωση που πρόκειται να χτυπήσει ένα παιδί. Ρισκάρεις τραυματισμό στον πεζό ή τον επιβάτη; Αυτή ξαφνικά γίνεται μία πολύ πρακτική ερώτηση. Η φιλοσοφία, που αρχικά ήταν ένα αρχαϊκό σύστημα, γίνεται κεντρικό μόλις τακτοποιήσουμε το θέμα του μαζικού θανάτου και της δυστυχίας.

Thompson: Εντάξει. Ας μετακινηθούμε από το τέλος της εργασίας, στο τέλος του ατομισμού.

Έχεις έναν όμορφο τρόπο να συνοψίζεις τη σχέση των ανθρώπων με την εξουσία. Αρχικά, πιστεύαμε πως η εξουσία προερχόταν από τους θεούς, αλλά αυτή η πεποίθηση έχει παραδοθεί στον μοντέρνο φιλελευθερισμό, ο οποίος μας λέει ότι η εξουσία προέρχεται από τα άτομα. Η δημοκρατία λέει ότι η εξουσία προέρχεται από τους ψηφοφόρους και όχι από το θεϊκό στοιχείο. Ο καπιταλισμός λέει ότι ο καταναλωτής είναι που έχει πάντα δίκιο, όχι η Βίβλος. Οι πωλητές λένε πως η ομορφιά βρίσκεται στο μάτι του παρατηρητή και όχι σε πλατωνικές μορφές.

Όμως έχεις μία δυσοίωνη πρόβλεψη ότι οι άνθρωποι θα συγχωνευτούν με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τους αλγόριθμους και τις βιοχημικές συσκευές που κάνουν τις ζωές μας καλύτερες. Ότι θα παραχωρήσουμε την εξουσία μας και την ταυτότητά μας στα δεδομένα και την τεχνητή νοημοσύνη. Ποια εφεύρεση ή καινοτομία στον κόσμο αυτή τη στιγμή είναι το καλύτερο παράδειγμα αυτού του μέλλοντος;

Harari: Mου αρέσει να ξεκινάω με τα απλά πράγματα. Κοιτάξτε τις εφαρμογές GPS, όπως το Waze και τους χάρτες της Google. Πριν πέντε χρόνια, πήγαινες κάπου με το αυτοκίνητό σου ή πεζός. Προχωρούσες βασισμένος πάνω στη δική σου γνώση και διαίσθηση- αλλά σήμερα όλοι ακολουθούν τυφλά αυτό που τους λέει το Waze. Έχουν χάσει τη βασική ικανότητα να προσανατολίζονται από μόνοι τους. Εάν κάτι συμβεί στην εφαρμογή, χάνονται εντελώς.

Αυτό δεν είναι όμως το πιο σημαντικό παράδειγμα, αλλά η κατεύθυνση για την οποία μιλάμε. Φτάνεις σε μία διασταύρωση στον δρόμο και εμπιστεύεσαι τον αλγόριθμο. Ίσως η διασταύρωση να είναι η καριέρα σου. Ίσως να είναι η απόφαση να παντρευτείς. Αλλά εσύ εμπιστεύεσαι τον αλγόριθμο και όχι τη διαίσθηση σου.

Η πιο σημαντική εφεύρεση που εξαπλώνεται τώρα είναι οι βιομετρικοί αισθητήρες. Μπορούν να βρίσκονται παντού. Οι άνθρωποι θα συμβουλεύονται τα βιομετρικά δεδομένα τους για να καθορίζουν το πώς θα ζουν. Αυτά είναι ενδιαφέροντα αλλά και τρομακτικά πράγματα, διότι πλέον δε θα έχουμε τον έλεγχο της ταυτότητάς μας. Θα αναθέτουμε τις εκτελεστικές αποφάσεις μας σε βιομετρικές αναγνώσεις-μετρήσεις των νευροχημικών σημάτων μας για να αποφασίζουμε πώς θα ζούμε.

Τhompson: Να σας εξηγήσω πώς αντιλαμβάνομαι αυτή την ιδέα: Βρισκόμαστε στο μέλλον και κάποιο βράδυ Παρασκευής νιώθω πως πεινάω. Σκέφτομαι: “Θα ήθελα τηγανητό κοτόπουλο.” Έπειτα συμβουλεύομαι τον τεχνητής νοημοσύνης “δαίμονά” μου, ο οποίος μπορεί να διαβάσει τα βιοχημικά μου σήματα και να προβλέψει τα μελλοντικά μου συναισθήματα και μου λέει: “Για την ακρίβεια, Ντέρεκ, μία κοτοσαλάτα θα σε κάνει πιο χαρούμενο.” Κι έτσι λοιπόν τρώω σαλάτα.

Αν το εξετάσουμε ανά περίπτωση, αυτή η τεχνολογία μοιάζει θαυμάσια. Με κάνει πολύ πιο υγιή και χαρούμενο. Η τεχνολογία με σώζει από τα φυσικά σφάλματα του να προβλέψω λανθασμένα τα μελλοντικά θέλω και τις ανάγκες μου. Αλλά μετά από κάποιο διάστημα “εγώ” θα έχω εξαφανιστεί, επειδή θα έχω αναθέσει την ταυτότητά μου σε έναν βιοχημικό αναλυτή.

Harari: Ναι, ακριβώς. Σε αυτό το σενάριο, θα καταλήξουμε να δούμε πως οι αποφάσεις δεν προέρχονται από μία μυστικιστική ψυχή αλλά από βιολογικές διεργασίες στον εγκέφαλο. Στο παρελθόν δεν μπορούσαμε να συγκεντρώσουμε τα δεδομένα και να τα αναλύσουμε. Συνεπώς, θα μπορούσες να φανταστείς ότι υπάρχει μία μυστικιστική, υπερβατική ψυχή μέσα σου που παίρνει αυτές τις αποφάσεις. Από μία πρακτική άποψη, αυτός ήταν ένας αρκετά καλός υπολογισμός. Όμως, με το που κατακτάς έναν καλύτερο συνδυασμό των βιοχημικών διαδικασιών, τότε προκύπτει μία πραγματική επανάσταση, επειδή αυτή η παραδοσιακή νόηση της “ελεύθερης βούλησης” δε θα βγάζει πλέον πρακτικό νόημα και θα μπορείς να έχεις τον αλγόριθμο να παίρνει καλύτερες αποφάσεις από ό,τι ένας άνθρωπος.

Thompson: Αυτό είναι συναρπαστικό, επειδή θεωρώ πως αυτοί οι αλγόριθμοι με φέρνουν πιο κοντά στον εαυτό μου. Αν ένας προπονητής με ενθαρρύνει να τρέξω περισσότερο ή αν ένας αλγόριθμος ψυχαγωγίας ανακαλύψει ένα τραγούδι που θ’αγαπήσω, τότε θα είμαι πιο χαρούμενος και προτιμώ τον εαυτό μου χαρούμενο.

Όμως, με το πέρασμα του χρόνου, οι αποφάσεις μου έχουν μετατραπεί σε εγκεφαλικά σήματα και αναγνώστες εγκεφαλικών σημάτων. “Εγώ” δεν είμαι κάτι το ιδιαίτερο ή ιερό, ούτε καν άτομο. Είμαι απλά ένα “σκάφος” για ένα μάτσο σήματα που διαβάζονται καλύτερα από έναν υπολογιστή. Δεν υπάρχει χώρος για “μένα” σε αυτή τη διάταξη.

Harari: Αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι ότι το “είναι” σου διασπάται. Δεν είναι ότι καταλαβαίνεις τον εαυτό σου καλύτερα, αλλά φτάνεις στο συμπέρασμα πως δεν υπάρχει πραγματικός εαυτός. Υπάρχει απλώς μία πολύπλοκη σύνδεση βιοχημικών ενώσεων, χωρίς πυρήνα. Δεν υπάρχει αυθεντική φωνή που ζει μέσα σου.

Έχεις δει την ταινία “Inside out”; Για μένα αυτό ήταν το απόλυτο σημείο στην κατανόηση του νου από τον λαϊκό πολιτισμό. Για δεκαετίες ο Disney μας πουλούσε τη φιλελεύθερη ατομικιστική φαντασία: “Μην ακούς τους γείτονες σου ή την κυβέρνησή σου, απλώς ακολούθησε την καρδιά σου”. Όμως, στο “Inside out”, μπαίνεις μέσα σε αυτό το μικρό κορίτσι τη Riley και δεν έρχεσαι αντιμέτωπος με έναν εαυτό ή με μια συμπαγή ταυτότητα. Αυτό που δείχνει η ταινία στα παιδιά και στους γονείς τους είναι ότι η Riley είναι ένα ρομπότ που χειραγωγείται από χημικές διεργασίες μέσα στον εγκέφαλό της. Το κατακλυσμικό σημείο στην ιστορία είναι πως αντιλαμβάνεσαι ότι καμία από τις πηγές μέσα της δεν είναι ο πραγματικός της εαυτός. Στην αρχή ταυτίζεσαι με τη Joy, αλλά η κρίσιμη καμπή έρχεται όταν ανακαλύπτεις πως κανένα από αυτά τα συναισθήματα δεν είναι ο πραγματικός εαυτός της Riley. Είναι μία ισορροπία ανάμεσα σε διαφορετικές πηγές.

Πιστεύω πως αυτό θα συμβαίνει ολοένα και περισσότερο σε γενικές γραμμές. Η ίδια η ιδέα της ύπαρξης του ατόμου, που ήταν τόσο πολύτιμη για εμάς, βρίσκεται σε κίνδυνο.

Πηγή
Μετάφραση: Elisabeth Tsamitrou