“Αν πιστεύεις κάτι πολύ, όλο το ίντερνετ συνωμοτεί για να το αποδείξεις.”
Τα τελευταία χρόνια, με την έκρηξη της διαθέσιμης, δωρεάν πληροφορίας μέσω διαδικτύου, παρατηρούμε ολοένα και περισσότερο τη διάδοση θεωριών συνωμοσίας για διάφορα θέματα: ιστορικά, επιστημονικά, πολιτικά, ιατρικά, κοινωνικά κλπ.
Η εύκολη πρόσβαση στην πληροφορία, έδωσε το έναυσμα σε πολλούς να αρχίσουν να ερευνούν από μόνοι τους. Κι ενώ αυτό από μόνο του μοιάζει αρκετά υγιές, οδήγησε πολλούς σε άλματα λογικής, σε εύκολα συμπεράσματα και στην, εν τέλει, διάδοση μιας «εναλλακτικής πραγματικότητας», που πατά πάνω στην πλήρη απαξίωση της επικρατούσας ή επίσημης, αν θέλετε, άποψης/θεωρίας.
Γιατί όμως γίνεται τόσος ντόρος; Γιατί τόσος κόσμος ασχολείται με όλο αυτό;
Ίσως η εξήγηση να είναι αυτό που, πολύ εύστοχα, τονίζει σε κάθε ευκαιρία ο ιστορικός Yuval Noah Harari. Εμείς οι άνθρωποι γίναμε το πιο ισχυρό ζώο στον πλανήτη, λόγω των ιστοριών που λέμε μεταξύ μας. Ιστορίες που, πολλές φορές, δεν έχουν επιστημονική βάση και δε βασίζονται στην πραγματικότητα. Αυτό όμως δε σημαίνει πως δεν αλλάζουν τον κόσμο μας. Οι θεωρίες συνωμοσίας, είναι τέτοιες ιστορίες κι εμείς οι άνθρωποι είμαστε ιδιαιτέρως καλοί σε αυτό το «σπορ». Γι’αυτό μη σας φαίνεται περίεργο που τόσοι και τόσοι ασχολούνται έντονα μαζί τους, τις διαδίδουν, τις μελετούν και τις καταρρίπτουν.
Μία άλλη εξήγηση θα μπορούσε να είναι η έλξη που πολλοί άνθρωποι έχουν για το άγνωστο, για ό,τι δε μπορούν να εξηγήσουν. Κάτι παρόμοιο με όσους ασχολούνται με παραφυσικά φαινόμενα, φαντάσματα κλπ. Είναι μια απόδραση από την καθημερινότητα/πραγματικότητα που μερικές φορές μοιάζει βαρετή, μουντή και μονότονη.
Ακόμη, η σιγουριά με την οποία διατυπώνονται οι θεωρίες αυτές, δίνει σε όσους τις ασπάζονται μία ψευδή αίσθηση ελέγχου γεγονότων και καταστάσεων που συμβαίνουν γύρω μας. Ενώ, για παράδειγμα, μια βομβιστική ενέργεια μπορεί να έχει τρομακτικά δαιδαλώδες παρασκήνιο, αίτια που πάνε πίσω στον χρόνο και αφορούν οικονομικούς, στρατιωτικούς και κοινωνικούς παράγοντες, το να πιστέψεις ότι: «το σχεδίασαν οι μυστικές υπηρεσίες για να μην ακουστεί πολύ στην κοινή γνώμη ένα οικονομικό σκάνδαλο» σου προσφέρει μια ανακούφιση, μια αίσθηση ελέγχου αρκετά καθησυχαστική, που ο εγκέφαλος μπορεί πολύ πιο εύκολα να χωνέψει.
Είναι τελικά τόσο «ουρανοκατέβατοι» όσοι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας;
Κάποιες φορές, διαβάζοντας γύρω μου σχόλια ανθρώπων που κατακεραυνώνουν και υβρίζουν όσους εκφράζουν προς τα έξω θεωρίες συνωμοσίας, διαπιστώνω πως πολλοί δε μπορούν με τίποτα να δεχτούν το πώς γίνεται να υπάρχουν ανάμεσά μας σήμερα, στην εποχή της πληροφορίας, άνθρωποι που να πιστεύουν π.χ. πως η Γη είναι επίπεδη. Μοιάζει όντως εξωφρενικό αν το απομονώσεις ως άποψη, ως συμπεριφορά. Επειδή όμως συνήθως τίποτα δεν έρχεται από μόνο του και όλα είναι κομμάτια ενός παζλ, ας προσπαθήσουμε να δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα.
Είναι γνωστό ότι το βασικό κίνητρο στην κοινωνία μας σήμερα, το λάδι που συντηρεί τον μηχανισμό της, είναι το κέρδος. Κι αυτό το κίνητρο, ενώ μοιάζει να μας εξυπηρετεί και διαχρονικά έχει βελτιώσει τη ζωή κάποιων (και καταστρέψει τη ζωή άλλων), ρίχνει βαριά τη σκιά του σε οποιαδήποτε πτυχή της κοινωνίας μας.
Αν δεν έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά, ο καθένας μπορεί να μας κοροϊδέψει. Πάμε για ψώνια και τσεκάρουμε αν μας έδωσαν σωστά τα ρέστα. Κοιτάζουμε τη ζυγαριά μήπως ο μανάβης δε μας χρέωσε σωστά. Προσπαθούμε να είμαστε σίγουροι, όσο γίνεται, για τον άνθρωπο που ελέγχει το αμάξι μας γιατί κάποιοι μπορεί να μας χρεώσουν παραπάνω χρήματα χωρίς λόγο. Το ίδιο κάνουμε για τον γιατρό μας, τον υδραυλικό, τον ηλεκτρολόγο, τις συναλλαγές μας με το κράτος, τις ιδιωτικές εταιρείες, τον εργοδότη μας.
Λογικό είναι λοιπόν, μεγαλώνοντας σε μια τέτοια κοινωνία, να καρφώνεται στο μυαλό μας ένα ερώτημα γεμάτο αμφιβολία που συνεχώς πρέπει να απαντούμε, αν θέλουμε να επιβιώσουμε: «Και αν με κοροϊδεύουν;» Γι’αυτό και πάμε σε επαγγελματίες συστημένοι, μέσω γνωστών. Για να ελαχιστοποιήσουμε τις πιθανότητες να μας κοροϊδέψουν. Όλοι όσοι προσέχουμε όταν κάνουμε συναλλαγές με τον οποιοδήποτε, ουσιαστικά πιστεύουμε σε μια θεωρία συνωμοσίας (δε μπορεί να αποδειχτεί με στοιχεία), η οποία λέει πως όλοι είναι εν δυνάμει κλέφτες των χρημάτων και της εμπιστοσύνης μας.
Επιπλέον, ζούμε σε έναν κόσμο στον οποίο η πραγματικότητα πολλές φορές έχει αποδείξει πως μπορεί να είναι πολύ πιο σκληρή και απίθανη από οποιοδήποτε σενάριο θεωριών συνωμοσίας. Παραδείγματα σκληρότητας, επιβολής, δολοπλοκιών, μυστικών συμφωνιών, καταχρήσεων εξουσίας και προσπάθειες ελέγχου των ανθρώπων θα βρείτε χιλιάδες αν ανατρέξετε στην ιστορία. Μιας και το έχουμε αρκετά πρόσφατο, απλά δείτε την υπόθεση Snowden για να καταλάβετε πως ακόμα και οι πιο απίθανες θεωρίες συνωμοσίας δε μπορούν καν να αγγίξουν αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα.
Σκεφτείτε λίγο κάτι άλλο: κάθε σύγχρονο κράτος διαθέτει κι από μία «μυστική υπηρεσία», η οποία προασπίζεται τα συμφέροντά του και κανείς δε γνωρίζει απόλυτα (ούτε καν τα ίδια της τα μέλη!) τι ακριβώς κάνει για να το πετύχει.
Γιατί λοιπόν πέφτουμε απ’τα σύννεφα όταν υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν σε τέτοιες ιστορίες; Οι αντιδράσεις που βλέπουμε γύρω μας όταν κάποιος εκφράζει κάτι όπως: «Μας ψεκάζουν», δεν είναι αρκετά υπερβολικές, αν λάβουμε υπόψη μας τα παραπάνω;
Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι κάτι ξεχωριστό από το σημερινό σύστημα. Είναι παιδιά του και «φυτρώνουν» στο γόνιμο για αμφιβολίες χωράφι του. Είναι η ενσάρκωση της έλλειψης εμπιστοσύνης σε οποιοδήποτε θεσμό, εταιρεία, επιστημονικό κλάδο, που βασίζεται ακριβώς στο ότι η κοινωνία μας έχει στον πυρήνα της την έλλειψη και τον ανταγωνισμό. Είναι μια κοινωνία “dog eat dog” ή αυτό που λέμε: «ο θάνατός σου, η ζωή μου».
Ένα σύγχρονο κυνήγι μαγισσών.
Μερικές φορές κατηγορούνται ως αμόρφωτοι ή ως «ψεκασμένοι» και λοιπές ταμπέλες, άνθρωποι που τους αρέσει να ψάχνονται και να αμφισβητούν. Το πρόβλημα δεν είναι αυτό. Ξεκινά να γίνεται πρόβλημα όταν υιοθετούν άκριτα το οτιδήποτε, χωρίς καμία απόδειξη, επειδή απλώς δεν είναι η «επίσημη εκδοχή ή ιστορία» ή «έχουν συμφέρον να μας κοροϊδεύουν οπότε είναι ΟΛΑ ψέματα.»
Η ταμπέλα αυτή έχει αποδοθεί και στη σελίδα μας από πολλούς, όχι επειδή έχουμε ποτέ υποστηρίξει κάποια θεωρία συνωμοσίας, αλλά γιατί δε δεχόμαστε ως θέσφατο το σημερινό χρηματοπιστωτικό σύστημα και θεωρούμε ότι είναι στο χέρι μας να το αλλάξουμε. Αποτελεί όπλο στα χέρια του οποιουδήποτε περνά το status quo αμάσητο. Οτιδήποτε έξω από αυτό, που δε μπορεί να το κατανοήσει του φαίνεται συνωμοσιολογία, ουτοπία κι εγώ δεν ξέρω τι άλλο.
Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίζουμε αυτούς τους ανθρώπους όταν τους συναντούμε στο διαδίκτυο;
Καταρχάς με τους βασικούς κανόνες συμπεριφοράς, που ισχύουν για όλους και μπορείτε να διαβάσετε εδώ, σε παλαιότερη δημοσίευσή μας.
Όταν συναντούμε τέτοιους ανθρώπους, λοιπόν, καλό είναι να είμαστε ευγενικοί μαζί τους και να προσπαθούμε με στοιχεία να τους δείξουμε τη δική μας γνώμη. Μιλάμε πάντα για όσα θέματα μπορούν να είναι ζητήματα γνώμης, καθώς πολλές φορές όταν μιλάμε για θέματα διασταυρωμένα από χιλιάδες μεριές, μπορούμε να αναφερόμαστε σε αντικειμενικά γεγονότα.
Αν είμαστε εξοργισμένοι μαζί τους εκ των προτέρων ή βαριόμαστε να τους αποδείξουμε κάτι που είναι για εμάς αυτονόητο (είναι πχ κουραστικό για μένα, δε σας το κρύβω, να χρειάζεται να συζητήσω για το αν η Γη είναι επίπεδη) καλύτερα να τους αγνοήσουμε και να αφήσουμε κάποιον άλλο να απαντήσει.
Δύο κατηγορίες που χρειάζονται ειδική μεταχείριση.
Προσοχή όμως στις παρακάτω κατηγορίες υποστηρικτών θεωριών συνωμοσίας, οι οποίες η καθεμία ξεχωριστά θέλει, κατά τη γνώμη μου, ξεχωριστή αντιμετώπιση:
1) Πολλές σελίδες, λογαριασμοί στα social media, κανάλια στο youtube, «επαγγελματίες» και «ειδικοί» κάθε είδους κλπ που δεν ασχολούνται με όλο αυτό αποκλειστικά για προσωπική ευχαρίστηση (ίσως είναι κι αυτό ένα από τα κίνητρά τους), αλλά κυρίως για να προσελκύσουν ανθρώπους που τους αρέσει να μαθαίνουν για τέτοια θέματα. Κέρδος με λίγα λόγια. Ναι, υπάρχει μεγάλο κέρδος πίσω από τις θεωρίες συνωμοσίας. Κατά τη γνώμη μου χρειάζεται να είμαστε αρκετά αυστηροί με τέτοια περιστατικά, ειδικά με όσους παίζουν με θέματα υγείας.
2) Πολλά τρολ. Άνθρωποι που διασκεδάζουν με όλο αυτό ή και για δικούς τους, άλλους λόγους, υποκρίνονται ότι υποστηρίζουν μία ή περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας. Παίρνουν προσοχή, ρίχνουν την αξιοπιστία της σελίδας μέσα στην οποία ανοίγουν αυτά τα θέματα κλπ. Νομίζω πως η αδιαφορία είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης.
Κλείνοντας, δύο λόγια για τον τίτλο του παρόντος κειμένου, ο οποίος ελπίζω να καταλάβατε πως είναι επιλεγμένος με ειρωνική διάθεση. Καταρχάς, ίσως αναγνωρίσατε ότι αποτελεί παράφραση της γνωστής ατάκας απ’τον Αλχημιστή του Coelho. Το διαδίκτυο μας προσφέρει μία χωρίς προηγούμενο πολυτέλεια: να έχουμε άμεσα διαθέσιμη, πλούσια και δωρεάν πληροφορία. Τη χαραμίζουμε με το να υιοθετούμε άκριτα οτιδήποτε μαθαίνουμε. Αυτό που χρειάζεται να κάνουμε σήμερα κιόλας, είναι να μάθουμε να ξεχωρίζουμε σωστά τις πληροφορίες. Αν προσεγγίζουμε κάποιο θέμα για να επιβεβαιώσουμε απλώς τα ήδη υπάρχοντα πιστεύω μας, χάνουμε ένα μεγάλο μέρος της διασκέδασης που προσφέρει το απρόοπτο και μένουμε στάσιμοι σε έναν κόσμο συνεχιζόμενης και ασταμάτητης αλλαγής. Ας μην εγκλωβιζόμαστε σε όσα βρίσκουμε να συμφωνούν με τα πιστεύω μας κι ας χτίζουμε συνεχώς τον τρόπο που βλέπουμε το σύμπαν, βάσει σωστά ελεγμένων πηγών, που οδηγούν σε στέρεα γεγονότα.
Σημείωση της τελευταίας στιγμής:
Κάποια στιγμή θα ήθελα να κάνω ένα αναλυτικό κείμενο για το πώς μπορούμε να αποφεύγουμε να πέφτουμε στην παγίδα των ψευδών ειδήσεων γενικά, αλλά και συγκεκριμένα των θεωριών συνωμοσίας. Μέχρι τότε όμως θα ήθελα να παραθέσω μερικούς χρήσιμους συνδέσμους ώστε να μάθετε εύκολα πώς να το κάνετε ή να συμβουλεύεστε ανθρώπους που κάνουν εκείνοι σοβαρή έρευνα. Αν έχετε να προτείνετε έναν ή περισσότερους συνδέσμους επικοινωνήστε μαζί μας για να τους προσθέσουμε. Ευχαριστώ τον Γιάννη Κανίδη για τη βοήθειά του με τους παρακάτω συνδέσμους.
Πως μπορούμε να καταλάβουμε αν μια ανάρτηση είναι hoax
Έξι εργαλεία για να ερευνήσετε αν κάτι που είδατε στο Ίντερνετ είναι αληθινό ή ψεύτικο
http://warp.povusers.org/grrr/tools_against_conspiracy_theories.html
https://www.tiotrom.com/2017/06/dealing-fake-news/
Secrets and lies: The psychology of conspiracy theories
http://sciencenordic.com/secrets-and-lies-psychology-conspiracy-theories
«Η δυσλειτουργία των ίδιων γνωστικών μηχανισμών»
http://scinews.eu/arthrografia/60-nikos-konstantinou/627-giati-pisteyoume-se-theories-synomosias
«Ο εγκέφαλος και οι αθέατοι κυνηγοί»
http://www.huffingtonpost.gr/2014/12/22/conspiracy-theories_n_6364924.html
«Αν κάποιος πιστεύει σε μια θεωρία, τότε παρουσιάζει πολύ υψηλές πιθανότητες να πιστεύει και σε άλλες»
http://www.tovima.gr/society/article/?aid=515758
«Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι η εύκολη λύση – πολιτικές πεποιθήσεις»
http://news.in.gr/science-technology/article/?aid=1231379195
«Γιατί οι έξυπνοι άνθρωποι πιστεύουν ανοησίες; »
http://www.protagon.gr/themata/technology-science/giati-oi-eksypnoi-anthrwpoi-pistevoun-anoisies-26895000000¨
«How Boredom Can Turn Us Into Conspiracy Theorists»
http://www.signature-reads.com/2015/12/how-boredom-can-turn-us-into-conspiracy-theorists/
https://conspiracypsychology.com/2015/05/09/bored-to-fears/
«Feeling a lack of control over our lives»
http://time.com/3997033/conspiracy-theories/
“Need for Uniqueness”
https://www.vice.com/en_us/article/43an3m/study-finds-that-conspiracy-theorists-just-want-to-feel-special
«Conspiracy theories offer simple answers to complex problems»
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ejsp.2308/abstract
«personal willingness to conspire»
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21486312
«social consequences of exposure to conspiracy theories«
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/bjop.12018/abstract
Creationism and conspiracism share a common teleological bias
https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(18)30863-7
