Κρίσεις

Άλλο ένα εμπόδιο για να έχουμε καθαρή σκέψη είναι η σύγχυση ανάμεσα στις αναφορές και τις κρίσεις. Με τον όρο «κρίσεις» εννοούμε εκφράσεις με τις οποίες ο ομιλητής εκφράζει την επιδοκιμασία ή την αποδοκιμασία του για περιστατικά, πρόσωπα, ή αντικείμενα που περιγράφει. Το να πεις: «αυτό είναι ένα εξαιρετικό αυτοκίνητο», δεν είναι αναφορά. Το να πεις: «έχει κάνει 50.000 μίλια χωρίς να παρουσιάσει βλάβες», είναι όντως αναφορά. «Ο Jack μας είπε ψέματα», είναι μια κρίση, ενώ η φράση: «ο Jack είπε πως δεν είχε τα κλειδιά του αυτοκινήτου, αλλά αργότερα, καθώς έβγαλε ένα χαρτομάντηλο από την τσέπη του, έπεσαν κάτω τα κλειδιά», είναι μια αναφορά. Παρομοίως, όταν μια εφημερίδα γράφει: «ο γερουσιαστής ήταν πεισματάρης, μη-συνεργάσιμος και εριστικός», ή «ο γερουσιαστής θαρραλέα έμεινε πιστός στις αρχές του», τότε αυτή η εφημερίδα περισσότερο κρίνει και αξιολογεί, παρά κάνει απλές αναφορές.

Πολλοί άνθρωποι θα θεωρούσαν τις παρακάτω δηλώσεις ως «γεγονότα»: «η Mary μας είπε ψέματα», «ο Jerry είναι κλέφτης», «ο Robin είναι έξυπνος». Ωστόσο, με τον τρόπο που χρησιμοποιείται συνήθως η φράση «είπε ψέματα», κατ’αρχήν εμπεριέχει ένα συμπέρασμα (ότι η Mary γνώριζε πως τα πράγματα ήταν αλλιώς και επίτηδες τα παρουσίασε διαφορετικά) και κατά δεύτερον μια κρίση (ότι ο ομιλητής αποδοκιμάζει αυτό που συμπεραίνει πως έκανε η Mary). Το να πεις: «ο Jerry καταδικάστηκε για κλοπή και έκανε δύο χρόνια φυλακή στο San Quentin», είναι μια αναφορά που μπορεί να επαληθευτεί – θα μπορούσαμε να ελέγξουμε τα αρχεία του δικαστηρίου και της φυλακής. Με το να λες πως ένας άνθρωπος είναι «κλέφτης», στην ουσία αυτό που λες είναι: «έχει κλέψει και θα κλέψει ξανά» – κάτι το οποίο είναι περισσότερο πρόβλεψη, παρά αναφορά. Ακόμα και το να πεις: «έχει κλέψει», σημαίνει πως βγάζεις ένα συμπέρασμα και ταυτόχρονα διατυπώνεις μια κρίση για μια πράξη, για την οποία θα μπορούσε να υπάρχει διαφωνία, που να βασίζεται στα δεδομένα εκείνης της στιγμής.

Η επαληθευσιμότητα, βασίζεται στην εξωτερική παρατήρηση γεγονότων και όχι στο να συσσωρεύουμε κρίσεις. Αν κάποιος πει: «ο Peter είναι μπαταχτσής» και ένας άλλος προσθέσει: «έτσι νομίζω και εγώ», η δήλωση δεν έχει επαληθευτεί.

Σε υποθέσεις δικαστηρίων προκαλούνται μερικές φορές σημαντικά προβλήματα από μάρτυρες οι οποίοι δεν μπορούν να διακρίνουν τις κρίσεις τους από τα γεγονότα πάνω στα οποία έχουν βασιστεί αυτές οι κρίσεις. Οι εξετάσεις των μαρτύρων, υπό τέτοιες συνθήκες είναι κάπως έτσι:
Μάρτυρας: Αυτό το παλιοτόμαρο με ρήμαξε!
Δικηγόρος υπεράσπισης: Κύριε πρόεδρε, ένσταση.
Δικαστής: Δεκτή. (το σχόλιο του μάρτυρα διαγράφεται από τα πρακτικά). Προσπαθήστε να πείτε στο δικαστήριο τι ακριβώς συνέβη.
Μάρτυρας: Με ρήμαξε το άθλιο υποκείμενο!
Δικηγόρος υπεράσπισης: Κύριε πρόεδρε, ένσταση. (το σχόλιο διαγράφεται και πάλι)
Δικαστής: Δεκτή. Μπορεί ο μάρτυρας να μείνει στα γεγονότα;
Μάρτυρας: Μας γεγονότα σας λέω κύριε πρόεδρε. Στ’ αλήθεια με ρήμαξε!

Αυτό μπορεί να συνεχίζεται επ’ αόριστον, εκτός και αν ο δικηγόρος έχει την ευρηματικότητα να κάνει κάποιο τέχνασμα, ώστε να φτάσει στα γεγονότα που κρύβονται πίσω από την κρίση. Για τον μάρτυρα είναι «γεγονός» πως τον «ρήμαξαν». Συνήθως, χρειάζεται μακροσκελής και υπομονετική ανάκριση, ώστε να αποκαλυφθούν τα πραγματικά γεγονότα που οδήγησαν σε αυτήν την κρίση.

Φυσικά, πολλές λέξεις ταυτόχρονα κρίνουν και κάνουν αναφορά. Για να έχουμε το είδος της αυστηρής αναφοράς που παρουσιάζουμε στο κείμενο αυτό, αυτές οι λέξεις θα πρέπει να αποφεύγονται. Αντί για «τρύπωσε μέσα», κάποιος μπορεί να πει «μπήκε ήσυχα», αντί για «πολιτικοί», «υποψήφιοι», αντί για «γραφειοκράτης», «δημόσιος λειτουργός», αντί για «ζητιάνος», «άστεγος άνθρωπος», αντί για «εκκεντρικός», «άνθρωπος με αντισυμβατικές απόψεις».

Ένας ρεπόρτερ μιας εφημερίδας θα μπορούσε να μη γράψει: «ένα πλήθος ηλιθίων ήρθε να ακούσει τον γερουσιαστή Smith σε ένα κτίριο-ρημάδι, πρώην μπαρ, το οποίο προσβάλλει τη νότια πλευρά της πόλης», αλλά: «75 με 100 άνθρωποι άκουσαν χθες το βράδυ μια ομιλία του γερουσιαστή Smith, στο Evergreen Gardens, το οποίο βρίσκεται κοντά στα νότια σύνορα της πόλης».

Το παραπάνω αποτελεί απόσπασμα από ένα βιβλίο που δεν έχει μεταφραστεί δυστυχώς ποτέ στην ελληνική γλώσσα, το οποίο, κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε να διδάσκεται σε όλα τα σχολεία του κόσμου: “Language In Thought And Action” του S. I. Hayakawa.

Ευχαριστώ θερμά τον Αλέξανδρο Μαντά για τη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα.
Επιμέλεια: Πολιτισμός Τύπου 1